Voordracht door Kris Berwouts
Afrika roept bij vele mensen onmiskenbaar een dubbel ge- voel op. Hoezo, een door conflicten verscheurd continent dat zich in de toekomst op het wereldtoneel als bemidde- laar tussen strijdende partijen zou manifesteren? Wat met een onderontwikkeld werelddeel dat een eigen identiteit wenst te prononceren?
Tijdens een lezing voor BOA weet Afrika-deskundige Kris Berwouts tal van tegengestelde karakteristieken te ontra- felen en zelfs met elkaar te verzoenen. Het nieuwe Afrika-
beeld dat zo ontstaat moeten we koesteren.
Het belang van Afrika kan nauwelijks worden overschat, historisch en in de actuele geopolitieke context. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het continent de rol van ondergeschoven kindje beu is en terecht een evenwaardige plaats op het wereldtoneel opeist. Ook Kris Berwouts maakte resoluut komaf met eurocentrisme waarin de wereld steeds vanuit ons standpunt wordt bekeken.
Mushamuka
Kris Berwouts studeerde Afrikaanse Taalkunde en Geschiedenis in Gent. Hij werkte 25 jaar voor verschillende Belgische en interna- tionale NGO’s en bouwde een reputatie op als kenner van Cen- traal-Afrika. Hij werkt als zelfstandig onderzoeker en is auteur van meerdere boeken waaronder ‘Mijn leven als mushamuka. Schetsen van Rwanda, Burundi en Congo’ (2020).
Een ‘mushamuka’ is een oude wijze man die raad geeft wanneer een familie belangrijke beslissingen neemt. Kris Berwouts herkent zichzelf in de rol van wijze man die dicht bij de Afrikanen staat, nu ze zich op een kruispunt bevinden en een weg moeten uitstip- pelen.
Afrika vraagt in de eerste plaats respect en wenst, na alle kolonisa- tie en onderdrukking, een status van autonomie. Wanneer kracht- patsers als Amerika, Rusland, de EU, China en Japan je het hof maken, is het niet makkelijk om het hoofd koel te houden. Maar de geschiedenis helpt Afrika wellicht om resoluut een eigen koers te varen. Het weigert in een koude oorlog-schema te stappen. Na de dekolonisatie was het de beurt aan de machtsblokken om er, rechtstreeks of indirect, tussen te komen en invloedssferen te creë- ren, met oorlogen en chronische conflicten tot gevolg.
Afrika wil daarom af van het bipolaire denken. Het voelt zich een stuk comfortabeler met het multipolaire wereldbeeld dat bij de jongste eeuwwisseling ontstond en met uiteenlopende gespreks- partners die het werelddeel niet willen overschaduwen.
Helaas doorkruist de oorlog in Oekraïne deze trend. Dat bleek tijdens de stemming over de VN-resolutie over een veroorde- ling van de Russische inval. 141 van de 193 lidstaten steunden de resolutie. In Afrika stemde slechts de helft van de landen voor. Sommige Afrikaanse landen kregen tijdens hun onafhankelijkheidsstrijd steun van Rusland of andere communistische landen en zijn dit blijkbaar niet vergeten.
Dubbele standaarden
Maar minstens zo belangrijk is de argwaan tegenover de NAVO en het Westen. De indruk groeit dat het Westen hypocriet is en dubbele standaarden hanteert. Demo- cratische waarden en mensenrechten lijken belangrijk tot ze de eigen belangen in de weg staan.
Kris Berwouts citeert een uitspraak van Alphonse Ntumba-Luaba, een Afrikaanse politicus met een lange staat van dienst, ‘Voor ons is de solidariteitsgolf met Oekraïne choquerend omdat die ons confronteert met de dubbele standaarden die worden gehan- teerd in de compassie-business.’
Iemand uit het publiek stelt daarbij de volgende vraag: ‘Als Afrika zich buiten de machtsstrijd tussen de VS en Rusland wil houden, hoe moet de aanwezigheid van de Wagnergroep in een conflictgebied als Mali worden geïnterpreteerd?’. Berwouts legt uit dat Poetin van Afrika een prioriteit maakt en wel op zijn manier. Hij stelt geen enkele eis inzake democratisering. De Wagner- militie vormt voor hem een aanvaardbare manier om militair ‘samen te werken’ en hij scheldt schulden van de Afrikaanse landen kwijt. Dat hij de tactiek van desinformatie hanteert, zal niemand verbazen. Daarbij exploiteert en manipuleert Poetin antiko- loniale gevoelens die nog onder populaties leven. Zo wil hij ook in Congo verkiezin- gen beïnvloeden.
Het enige wat Poetin wil is op het Westerse bastion inbeuken. Van haar kant slaagt de internationale gemeenschap er niet in om het geweld in Oost-Congo vanuit buurlan- den Burundi en Rwanda aan te pakken. De VN-missie Monusco bleek de rebellen niet afdoend te kunnen bestrijden.
Dan wordt opgeworpen dat China het continent in zijn greep probeert te krijgen en focust op de grondstoffen. Berwouts kan dat bevestigen. Tegelijk vormt Afrika voor China een particuliere omgeving waaraan het moet wennen zodat de invloed nu vertraging oploopt.
De geschiedenis tegengesproken
Een en ander lijkt dus muurvast te zitten. En toch kun je Afrika in een totaal ander daglicht zien, vertelt Berwouts. Het Afrika- beeld is vanouds vertekend. In het boek ‘Born in blackness’ van Howard French wordt beschreven hoe sommige regio’s in West-Afrika zich met 19de eeuwse Euro- pese landen konden meten op het vlak van cultuur en samenleving. Het Noorden en zeker het Iberisch schiereiland waren door de rijkdommen van het Mali-Rijk gefas- cineerd. De contacten droegen bij aan de ontwikkeling van het Westen. Dit spreekt de klassieke visie tegen dat Europa slechts op Azië was gefixeerd.
En wat met de toekomst? Het is niet voor niets dat alle ogen op Afrika zijn gericht. De grondstoffen vormen nog steeds de primaire reden. Maar ook de demografie: Afrika is met zijn 1,3 miljard inwoners de derde grootste markt ter wereld.
Geostrategisch gezien ligt Afrika ideaal, op het kruispunt van Azië en Europa. Het continent telt een aantal wereldhavens en een aantal opkomende landen. In verband
met de wereldvoedselvoorziening is het cruciaal dat zestig procent van de nog ongebruikte landbouwgrond in Afrika ligt.
Afrika kan de groei op dit moment economisch niet aan. Er moet worden gezocht naar manieren om de structuren van de economie te veranderen en de productiviteit te verhogen. Dat vereist nieuwe technologieën en een andere vorm van samenwerking. Want Afrika heeft nood aan investeringen.
Er is ook het politieke Afrika, de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa en zijn Senegalese collega Macky Sall proberen een bemiddelende rol te spelen in het Oekraïne-conflict.
Zichzelf heruitvinden
Corona heeft het continent nog maar eens in een isolement gedrukt. Maar de Afrikanen werden er weerbaarder door. De Afrikaanse Continentale Vrijhandelsovereenkomst werd in 2021 operationeel en bevordert de regionale integratie. Vandaag is er een dynamiek van samenwerking eerder dan van verdeeldheid.
In het boek ‘Afrotopia’ schrijft de Senegalese academicus Felwine Sarr: ‘Afrika hoeft niets of niemand in te halen. Afrika moet zich vooral bewust worden van zijn potentieel en een volledige dekoloni- satie nastreven. We moeten een eigen toekomst verzinnen op basis van onze eigen waarden en onze eigen realiteit. We moeten ophou- den ons te spiegelen aan concepten die tot stand kwamen in een an- dere context. Afrika moet zichzelf heruitvinden, met eigen waarden en voorwaarden’.
De kolonisatie was een onherstelbaar onrecht waarvan de impact moet worden erkend. België kan zijn economische groei, zijn wel- vaart en uitstraling niet loskoppelen van de koloniale tijd en het lijden van de Congolese bevolking. De samenlevingen van gekolo- niseerde landen hebben zich nog niet hersteld.
Het is hoog tijd voor een inclusieve, solidaire, tolerante samenwer- king in plaats van structurele onderdrukking, afhankelijkheid en vernedering.
Alle betrokkenen, onze overheid en NGO’s blijven evenwel worste- len met de evenwaardigheid in de praktijk en de afhankelijkheid die de donor-ontvanger relatie impliceert, besluit Berwouts. De noden moeten ginder worden bepaald en de strategieën dienen ter plaatse ontwikkeld maar men mag wel rekenschap vragen van de werking daar.
Uit het publiek wordt gerepliceerd dat ons democratisch model niet op Congo kan worden overgebracht. Daar zet het tribale den- ken de toon. Berwouts meent dat het een groeiproces is en dat de Afrikaanse overlegcultuur moet worden benut.
Tenslotte wijst iemand op de kracht van de Afrikaanse vrouwen, ze vormen vaak de ruggengraat van de gemeenschappen. Waarop Berwouts afrondt met een kleine ode. In conflicten worden vrou- wen dikwijls het slachtoffer, ze ondergaan de geschiedenis. Nu wensen ze de geschiedenis mee te maken. Steeds vaker spelen ze hun rol in het middenveld, is er politieke participatie en zijn ze het gezicht van inspirerend leiderschap.